Vruchtwisseling of polycultuur?

Ik krijg regelmatig vragen over wisselteelt en teeltplan. Vandaar maar eens een uitgebreid blog over dat onderwerp. Wij hebben ons ongeveer 20 jaar lang redelijk streng aan een vruchtwisseling gehouden. Elk jaar maakte ik een overzicht van wat we in welk vak teelden. En wat er dus het jaar erop in dat vak kon worden gezet.

In de eerste 10 tot 15 jaar hielden we de echt strenge vruchtwisseling aan, niet alleen in de afwisseling maar ook in opvolging. Want daarvan wordt gezegd dat als je de juiste volgorde aanhoudt, de soorten na de vorige teelt ook nog baat hebben bij dat wat de vorige teelt heeft achtergelaten. Bijvoorbeeld: peulgewassen gebruiken weinig voeding en de stikstofbolletjes aan de wortels leggen stikstof uit de lucht vast. Als je als nateelt of het jaar daarop koolgewassen volgens de volgorde aanhoudt krijgen de hongerige koolplanten dus wat de peulgewassen niet hebben gebruikt en/of hebben nagelaten. Er is voor de volgorde in de vruchtwisseling trouwens een heel handig ezelsbruggetje:

Alle Pesticiden Kunnen Beter Vermeden Worden. De beginletters staan voor de verschillende groepen gewassen = APKBVW = Aardappelen – Peulvruchten – Koolgewassen – Bladgewassen – Vruchtgewassen – Wortelgewassen (en bij meer vakken dan daarna dus weer Aardappelen, Peulvruchten, etc.). Er zijn ook mensen die deze volgorde juist omdraaien (dus Wortel-Vrucht-Blad-Kool-Peul-Aardappel), mede door informatie in de Groente- en Fruitencyclopedie. Beide lijken dus mogelijk te zijn, in de tijd dat ik een vruchtwisseling aanhield deed ik dat volgens de APKBVW-volgorde.

Ergens rond 2010 hebben we dat ‘aller-ingewikkeldste’ van de vruchtwisseling en dan ook nog in de juiste volgorde losgelaten. Omdat ik het niet meer rond kon breien, omdat we nu eenmaal meer bonen eten dan worteltjes, omdat we buiten weinig vruchtgewassen hadden (doordat we ook vruchtgewassen in de kas teelden), etc. Ik vond nog een oude ‘planning/vruchtwisseling’:

Drie keer bonen, 3 keer aardappelen? Nu telen we ondertussen veel minder aardappelen (omdat we minder aardappelen eten), maar wel nog ongeveer net zoveel bonen. En flink meer koolgewassen (omdat we ondertussen ook verliefd zijn geworden op nieuwe soorten als palmkool, hon tsai tai, paksoi, kailaan, komatsuna, etc.).

Heel belangrijk voor ons was vak 14 op de planning hierboven: aangezien ik heel slecht in weggooien ben had ik elk jaar een vak waarin ik alles plantte wat ik overhad: een paar koolplanten waar geen plaats meer in het koolvak voor was, een paar pootaardappelen, 6 stambonenplanten, een handje pootuitjes, 1 courgetteplant, wat plugjes met rucolazaailingen, etc. En eigenlijk waren er maar zelden problemen in dat vak, eigenlijk groeide alles er altijd wel prima (en vooral in harmonie naast elkaar).

Wat niet altijd voor iedereen even duidelijk is, is dat de vruchtwisseling eigenlijk uit 2 aparte onderdelen bestaat: je kunt de soorten indelen in groepen die ongeveer dezelfde mestbehoefte hebben en je kunt de soorten indelen in familie van elkaar. En die 2 hoeven niet perse ook iets met elkaar te maken te hebben, maar soms juist wel (en dat maakt het zo ingewikkeld).

Bijvoorbeeld: prei is een bladgewas omdat ze uit opeengepakte bladeren bestaat, ze hoort daarmee bij andere bladgewassen als sla, melde, andijvie, snijbiet, etc., allemaal soorten die wat extra stikstof willen voor de ontwikkeling van het blad.

Maar prei is familie van ui, sjalot en knoflook. En dat zijn wortelgewassen (ze maken weinig blad en vooral een eetbare bol en de planten willen dus liever geen extra stikstof maar wel wat extra kali). In de bemestingsgroep hoort prei bij de bladgewassen maar in de vruchtwisseling mag ze niet na ui, knoflook en sjalot worden geteeld. Het is dus helemaal niet erg als je na prei nog spinazie teelt (bladgewas na bladgewas) want ook al zitten ze bij elkaar in de vruchtwisselingsgroep van bladgewassen, ze zijn in de verste verte geen familie van elkaar. Je moet wel bedenken dat de prei veel voeding heeft gebruikt en je wellicht voor het zaaien van de spinazie nog wat voeding wilt geven.

Lastig hè. En er zijn meer groentesoorten die een familielid in een andere groep hebben. Denk aan groenlof (bladgewas) en nauw familielid witlof (wortelgewas). Of aan rode biet (wortelgewas), familie van snijbiet (bladgewas). En de aardappel heeft z’n eigen gewasgroep maar is ondertussen wel ook familie van de tomaat (vruchtgewas).

En dan heb ik het alleen nog maar over de hoofdteelt. Als er dan ook eventueel nog een voorteelt is, en/of een nateelt… dan maakt dat de planning heel lastig. Sterker nog; bijna onmogelijk, een 5 sterren sudoku is er een makkie bij. Uiteindelijk kom je altijd in de knoop als je nog late groenten = nateelt wilt (gedeeltelijk omdat het assortiment daarin wat kleiner is dan voor hoofdteeltsoorten). Het kan wel, maar dan vooral in een tuin die veel vakken heeft waarin je dus meerdere keren kunt roteren. Het is mij nog nooit gelukt om voor zowel voorteelt, hoofdteelt en nateelt een kloppende vruchtwisseling te maken. En dat betekende dat we regelmatig na de oogst van bijvoorbeeld vroege aardappelen of uien een vak leeg lieten. Zonde maar ik kon dan niet volgens de vruchtwisseling ‘veilig’ nog late boontjes zaaien. Of we zaaiden er wat bloemen of een groenbemester maar ook dan moest je soms nog rekening houden met mogelijke familieleden.

Nog even de definitie van vruchtwisseling: “Het afwisselen van verschillende plantensoorten op verschillende plaatsen in verschillende jaren met als doel een gezond gewas met een goede smaak en een goede opbrengst”.

En de definitie van polycultuur: “Een vorm van landbouw waarin meer dan één soort tegelijkertijd en in dezelfde tuin wordt geteeld, in navolging van de diversiteit zoals die in de natuur voorkomt.

Er was trouwens nog iets; we werden gewaarschuwd voor ‘aaltjes’; microscopisch kleine ‘wormpjes’ (nematoden) die, als je een paar keer dezelfde groente in hetzelfde vak had geteeld, ervoor zouden zorgen dat planten minder goed zouden groeien, sneller ziek zouden worden en minder opbrengst zouden geven. Bodemmoeheid. Het is grappig dat als ik nu op het woord ‘aaltjes’ zoek ik juist allerlei informatie vind over hoe sommige aaltjes ingezet kunnen worden tegen plagen in de moestuin. Er zijn dus schadelijke, maar zeker ook nuttige aaltjes.

Voor alle duidelijkheid: ik ontken niet dat er aaltjes bestaan die voor bodemmoeheid kunnen zorgen. En ik ontken niet dat elk jaar op dezelfde plaats dezelfde groenten telen niet gezond is; niet voor de grond en niet voor de groenten (want het maakt het bijvoorbeeld voor plaagdieren, ziekten en schimmels makkelijk om volgend jaar weer terug te keren of in de grond te ontwaken en voor hetzelfde probleem te zorgen).

Maar ergens in de afgelopen jaren ben ik gaan vergelijken: onze tuin met het restjesvak, en met de tuinen van de moestuinders om ons heen, en ervaringen die ik op mijn website van anderen hoorde. En ik dacht na over de reden waarom je een bepaalde volgorde moest aanhouden. Ik vroeg me bijvoorbeeld af waarom er wel al 30 jaar lang dezelfde brandnetels, heermoes en distels op ongeveer dezelfde plekken in en langs de moestuin verschijnen, zonder bodemmoeheid, zonder verlies van kracht, eigenlijk elk jaar sterker wordend. En dan dat compost maken: waarom is het slecht als een bepaalde groente meerdere keren achter elkaar op dezelfde plaats groeit, maar mag je de planten wel op de composthoop gooien en die overal in de tuin gebruiken.

Het draait naar mijn bescheiden mening allemaal om gezondheid en afwisseling. Gezondheid: zieke planten in de tuin kunnen het jaar erop weer voor problemen zorgen door overwinterde plaagdieren, virussen en en schimmels. Afwisseling: in bermen en parken groeien distels, brandnetels, fluitenkruid, etc. kriskras door elkaar. Onkruid heet niet voor niets zo: het zijn heel sterke planten die onder slechte omstandigheden nog steeds overleven en zich voortplanten. En de groenten in de tuin zijn vaak soorten en rassen die zo zijn doorontwikkeld dat wij ze lekker vinden en ze een goede opbrengst geven, maar het oersterke is er wel vanaf. Meng maar eens brandnetelzaden met tomatenzaden en strooi die in de tuin: de kans dat er veel brandnetels groeien en geen tomaten is heel groot. Maar als je een mix maakt van verschillende soorten saladezaden en die in zo’n vak strooit zul je over een lange periode verschillende saladeblaadjes kunnen oogsten. Denk aan een saladebak:

Ergens in de afgelopen 10 jaar zijn we de vruchtwisseling steeds meer los gaan laten. Niet opeens en klakkeloos maar langzaam maar zeker en weloverwogen. Waarom zou bleekselderij niet naast knolselderij kunnen groeien? Ze is notabene familie van elkaar (maar bleekselderij is een bladgewas en knolselderij een wortelgewas). De eerste wil wat extra stikstof en de tweede wil wat extra kali. Als ik zorg dat ze van alles wat krijgen (als in een samengestelde voeding) dan krijgen ze allebei voldoende en heb ik misschien niet de grootste bleekselderijplanten en knolselders maar ze zijn wel erg lekker, en daar gaat het toch om.

Trouwens, ik kan, als ik wil, ook afzonderlijke planten wat specifieke en bijvoorbeeld in water opgeloste meststoffen geven. En waarom zou ik niet binnen 4 jaar na bonen nog een keer bonen mogen zetten? Mits de planten gezond zijn en er genoeg andere andere planten in de tuin staan die voor afwisseling zorgen.

Die afwisseling blijkt heel belangrijk te zijn. Niet alleen qua groenten maar ook in fruit, kruiden en bloemen. Hoe meer afwisseling in verschillende soorten planten, hoe meer plezier. Want 10 rijen bonen trekken in de zomer geheid luizen, ze komen op een bonenwalhalla af zodat ze makkelijk en veel kunnen eten en zich makkelijk voort kunnen planten. Maar als er overal in de tuin een paar bonenplanten staan, tussen kool, knolvenkel, aardbeien en munt in, dan moeten ze veel meer hun best doen. Er is een kans dat ze die tuin dan overslaan omdat het ’teveel gedoe’ is, of dat ze blijven en wel hun best doen maar dan kost het heen en weer vliegen tussen die verschillende planten op verschillende plaatsen zoveel tijd en energie dat de aantasting misschien wat minder erg wordt. Kruiden (vooral de sterk geurende soorten zoals munt, dille, venkel, bonenkruid, etc.) tussen groenteplanten in kunnen ervoor zorgen dat bijvoorbeeld kool minder makkelijk kan worden gevonden door plaagdieren. Afrikaantjes kunnen dat trouwens ook heel goed.

Kleuren kunnen trouwens ook afleiden: wij ervaren dat paarse boerenkool hier over het algemeen wat minder last van witte vlieg heeft dan groene boerenkool. Ik zet ook wel groene boerenkool, net als de paarse boerenkool op verschillende plekken in de tuin. En als het even kan zet ik er wat felgekleurde goudsbloemen of geurige dille naast/tussen.

We zaaien de laatste jaren ook meer eenjarige bloemen. Niet meer in een eigen gedeelte van de tuin (vroeger hadden we een stuk groentetuin, een bloementuin, een kruidenhoek en een gedeelte voor fruitbomen en -struiken). De laatste jaren mengen we de bloemen (en kruiden) juist met de groenteplanten. En we proberen die eenjarige bloemen ook nog goed uitkiezen waardoor ze meer te bieden hebben dan vrolijke bloei en afwisseling: sommige bloemen zijn eetbaar, of kun je plukken voor in een vaas, of lokken veel hommels en bijen. En er zijn planten die een ‘schonende’ werking op de grond hebben, zoals Tagetes patula en Tagetes minuta (Afrikaantjes), Calendula (Goudsbloemen). En er zijn bloemen die plaagdieren lokken en zo bij groenteplanten vandaan houden (Tropaeolum, Oost-Indische Kers), etc. Ik heb nog een oud boekje met de titel ‘De eetbare siertuin’. Dat lijkt er wel op. Nou ja, of een mooie moestuin natuurlijk :-). De term Cottage Garden hoor je niet zo vaak meer maar ook dat is een toepasselijke naam.

Door het mengen van al die groenten, fruit, kruiden en bloemen staan ze eigenlijk nooit twee jaar op dezelfde plaats. Het is dan wel heel belangrijk om goed op te letten op wat er in je tuin gebeurt, zelf vind ik dat juist het leuke van een moestuin: een rondje lopen en kijken welke planten het naar hun zin hebben (en waarom, doordat ze naast andere planten staan of komt het toch door de droogte of doordat er afgelopen winter rijpe compost is toegevoegd?). Niets is zo leuk en leerzaam als elk jaar weer wat nieuws in je tuin te proberen, of dat dan een nieuw ras, een oud soort, een bijzondere plantencombinatie, een nieuwe teeltmethode of wat dan ook is.

Sinds we de vruchtwisseling voor een groot deel hebben losgelaten ben ik wel strenger geworden: als een plant ziek is grijp ik vrij vlot en rigoureus in. Ik probeer nog wel een oplossing te vinden en geef het dan nog een paar weekjes een kans maar als het niet helpt moeten die planten er maar uit. Ik laat geen resten van eventuele zieke planten liggen en ze mogen ook niet op de composthoop.

Mede daarom (maar veel meer nog omdat we constant uit de tuin oogsten) ben ik het grootste deel van het jaar wel aan het zaaien. Het is bijna een sport om te zorgen dat er voor een plant die we oogsten gelijk weer een andere zaailing klaar hebben staan. Niet dat het me altijd lukt hoor, maar het is een leuk streven.

Vroeger werd er gezegd dat de grond ook rust nodig heeft. En dat krijgt ze hier in de winter en/of het vroege voorjaar ook, maar korter dan vroeger. En wat is het verschil tussen nog ergens sla in de tuin of grote plukken vogelmuur of straatgras? De discussie lijkt wel wat op die van wel of niet spitten, en wel of niet de grond bedekken: vroeger spitte Ruud in november de tuin en lag die tot maart kletsnat en in vette plakken te wachten op de eerste nieuwe groenten in het nieuwe jaar. Ondertussen laten we zoveel mogelijk groenten staan want dat zorgt voor minder wateroverlast en een rijker bodemleven. En vakken die leegkomen bedekken we, met stro, mest, compost, blad of wat dan ook. En dus krijgt de grond eigenlijk geen rust, alle organismen gaan direct aan de slag als we er een bedekking van bijvoorbeeld mest of compost op hebben gegooid.

Op het loslaten van de vruchtwisseling zijn er een paar uitzonderingen, dus soorten waarbij we nog wel een vruchtwisseling hanteren en die ook bij elkaar in een vak staan.

Aardbeien: simpelweg omdat die met een net beschermd moeten worden tegen vogelvraat en het is handiger om ze dan maar bij elkaar te zetten.

Aardappelen: Ruud wil dat graag, aardappelen bij elkaar in één vak, op de juiste afstand, en heel goed opletten dat ze niet worden aangetast door phytophthora. En hij heeft gelijk, maar ik plant elk jaar ook al wel wat paarse of roze aardappelen die ik tussen bloemen en andere groenten inzet. De aardappelen zijn dus heel voorzichtig ‘in transitie’ :-).

Rijtjes groenten: en daarmee bedoel ik de soorten die of heel klein zijn of ter plaatse moeten worden gezaaid. Zoals worteltjes, postelein of lenteui. Ik houd geen rekening meer met de vruchtwisseling maar het is nu eenmaal wel handiger om ze in een rijtje te zaaien, als ik door de hele tuin overal 1 worteltje zou moeten planten (of 100 keer 1 radijsje of 1 roosje veldsla) dan zou dat in onze tuin niet werken. Die soorten zaai ik in een groter of kleiner rijtje, maar dan meestal meerdere rijen van verschillende soorten zoals hieronder in de kas:

Stokbonen: omdat die hoe dan ook bij elkaar in een soort bouwwerk groeien onthoud ik waar ze dit jaar stonden en zoek ik er volgend jaar een ander plekje voor.

Wij hoeven weinig rekening te houden met kool maar als ik op zure zandgrond zou tuinieren denk ik dat ik voor koolgewassen ook een vruchtwisseling aan zou houden (in verband met knolvoet).

Is dit nu wat polycultuur wordt genoemd? Ik denk het wel. Maar ik geloof ondertussen niet meer in 1 onbetwiste en vaststaande methode. Zoals ik wel vaker schrijf, tuinieren is geen wetenschap. Er is zoveel leuks te proberen, leren en ontdekken en wil daar eigenlijk niks van overslaan. Wat mij betreft geldt diversiteit niet alleen voor de soorten planten in onze tuin maar ook voor de verschillende manieren om die te laten kiemen, groeien, oogsten en eten.

Ik denk dat het allemaal prima en naast elkaar in onze tuin past: monocultuur, permacultuur, polycultuur, tuinieren met een vruchtwisseling, maar die soms ook loslaten, bodembedekking (van soms stro, soms mest, soms gronddoek, soms karton, maar soms ook gewoon kale onbedekte grond). Ik wil lage planten en klimmers, eenjarig en vast, in potten, in een verhoogde bak maar ook soms in de volle grond. Ik vergelijk graag, zoals dit jaar de zoete aardappelen in de volle grond, in een speciekuip en in een zak. Of telen in strobalen (hier geen succes). De beste manier om erachter te komen hoe je met het meeste plezier en de beste opbrengst kunt tuinieren is zelf ervaren wat beter en wat minder goed werkt.

Nou, dat was een heel lang blog, ik hoop dat het wellicht wat mensen op leuke ideeën brengt voor dit jaar, of het volgende! Tot slot nog één foto, ook weer met een mengsel van verschillende planten: paarse melde, een courgetteplant, paarse Amaranthus, tomatillo, Calendula (goudsbloemen) en krulandijvie. En op de foto bovenaan de pagina zag je een herfstig mengsel van boerenkool, snijselderij en bieten.

Ondertussen kreeg ik het verzoek om ook iets over de vruchtwisseling in de kas te schrijven, daar gaat mijn volgende blog over (en dat kun je dus hier vinden: Vruchtwisseling, planning en verzorging in een kas.