Smeerwortel

In deze donkere, koude en kletsnatte dagen had ik eindelijk eens tijd om me te verdiepen in de theorie rond de vermeende voordelen van smeerwortel (Symphytum officinale). En dan gaat het me niet alleen om de officinale maar ook om een gekweekt ras van diens neefje, de Russische smeerwortel: Symphytum x uplandicum Bocking 14.

Ik hoop hier volgend jaar meer uit eigen ervaring over te kunnen schrijven want ik heb zelf pas afgelopen voorjaar wortelstokjes gekocht. Ik heb er dit jaar wel wat van geoogst maar nog niet heel veel (omdat ik de jonge planten eerst goed wilde laten groeien zodat ze sterk de winter in zouden gaan). Ik kan echter al wel vertellen wat ik heb geleerd en wat de voor- en nadelen van ‘gewone’ smeerwortel in de tuin zijn, en die van de Bocking 14.

Allereerst over de gewone smeerwortel (Symphytum officinale); dit is een bekend onkruid dat vrijwel iedereen wel eens in de tuin heeft gehad, of in een berm heeft zien groeien en bloeien. Het is een ongeveer 35 centimeter hoge winterharde vaste plant met grote bladeren. De plant bloeit in de late lente en vroege zomer met (soms) witte of (vaker) lilapaarse bloempjes. De Engelse naam is ‘Comfrey’ en dat zal bij mensen die regelmatig naar Gardener’s World op BBC 2 kijken vast een belletje doen rinkelen als het gaat om een bron van kali, het maken van gier, etc.

De voordelen van Symphytum officinale in de tuin:

• Ze is een zeer gemakkelijke plant die vrijwel overal groeit (al heeft ze wel een voorkeur voor zon en vochtige grond)
• Ze wortelt ruim 2 meter diep en kan daardoor uit diepere lagen van de grond vocht en heel veel nuttige voedingsstoffen, mineralen, etc. opnemen
• De grote bladeren houden de groei van andere soorten onkruid tegen, houden de bodem vochtig en bieden bescherming aan veel insecten en andere kleine dieren.
• De bloemen lokken veel bestuivers naar de tuin (hier zijn dat vooral heel veel hommels)
• Het blad bevat veel nuttige stoffen zoals vitamine A en vitamine B12, eiwitten, etc. En het bevat ook stikstof (1,8%), fosfor (0,5%) en kalium (5,3%), de belangrijkste bouwstenen voor planten in de (moes)tuin die je vaak op een verpakking van een meststof ziet staan (NPK = N (stikstof) P (fosfor) K (kalium)
• Door de vitaminen, eiwitten, etc. kan het worden gebruikt als veevoer, al vinden kippen en koeien het vaak pas lekker als het blad na het plukken afsterft (omdat het stugge en behaarde blad dan zachter wordt).

De voordelen van Symphytum op gezondheidsgebied:

• De bladeren bevatten allantoïne, een stof die ervoor zorgt dat oppervlakkige wonden sneller kunnen genezen (omdat die stof de celdeling en de vorming van nieuw granulatieweefsel stimuleert). Het wordt ook gebruikt bij problemen met het bewegingsapparaat, zoals kneuzingen, gewrichtsaandoeningen en jicht. In de middeleeuwen werden er al aftreksels van gekookt, werden er wonden mee afgedekt en werd smeerwortel zelfs bij botbreuken gebruikt.
• Je kunt ook informatie vinden over inwendig gebruik (bijvoorbeeld als in een thee) maar als je dat wilt is het verstandig om je daar eerst goed in te verdiepen want bij teveel consumptie zou het wellicht een leverbeschadiging kunnen veroorzaken.

Ik gebruik het zelf niet inwendig en kan er dus niets over zeggen. Maar ik heb het blad wel gedroogd en in olie laten trekken. Die olie gebruik ik bij ruwe handen, kleine schaafwondjes, etc. Ik heb het idee dat een wondje wat sneller ‘heelt’ maar het is veel te vroeg om er echt iets zinnigs over te zeggen, het kan ook zo zijn dat ik nogal placebogevoelig ben :-). Volgend jaar wil ik voor het eerst stukjes wortelstok gaan drogen en op olie zetten (omdat het gehalte allantoïne daarin veel hoger is dan in het blad). En misschien ook eens een aftreksel maken van blad en wortels.

De voordelen van smeerwortel in de moestuinkeuken:

• Je kunt de bladeren geheel of versnipperd als mulch gebruiken, de voedingstoffen en mineralen in het blad zullen langzaam aan de grond en dus de planten die erin groeien worden afgestaan
• Je kunt er een gier van maken (1 kilo blad op 10 liter water 3 weken laten fermenteren, zeven en de gier verdund (1 liter gier op 10 liter water) aan planten geven
• Je kunt bladeren versnipperen en in een plantgat leggen
• Je kunt er een aftreksel van maken (door het blad te koken en het afgekoelde water verdund aan planten te geven
• Je kunt de bladeren samen met andere materialen laten composteren

Het enige maar wel heel belangrijke nadeel van gewone smeerwortel (Symphytum officinale):

• Ze wordt niet voor niets onkruid genoemd: in dit geval betekent het dat ze zich rijkelijk uitzaait en de planten zich ook nog via uitlopers uitbreiden. Ze wortelt diep en is dus lastig te verwijderen (als je een piepklein stukje wortel laat zitten komt ze al snel weer terug). Ik gebruikte altijd al wel smeerwortelbladeren (vooral op de composthoop) maar daarvoor oogstte ik de bladeren van planten die in grote groepen aan de overkant van de sloot groeien. Planten die in mijn tuin opkomen probeer ik toch vooral te verwijderen (en ook dat is iets van de lange adem omdat je de plant niet goed in geheel uit de grond kunt halen).

Tot zover over de gewone smeerwortel.

Dan over de Russische smeerwortel: de Latijnse naam is Symphytum x uplandicum, ze is een kruising tussen Spymphytum officinale en Symphytum asperum. Symphytum x uplandicum kan zich nog wel enigszins uitzaaien maar het ras Bocking 14 (vernoemd naar de plaats in Engeland waar het ras is gekweekt) is steriel en zaait zich dus niet uit. Bovendien is ze in alle positieve eigenschappen de overtreffende trap van de gewone smeerwortel en heeft ze juist geen negatieve eigenschappen:

• Ze lokt nog steeds heel veel hommels, sluipwespjes, zweefvliegen, etc. naar de tuin en (waarschijnlijk doordat ze steriel is) bloeit ze veel langer (hier in 2021 in haar eerste jaar van juli tot oktober)
• De planten worden hoger (ongeveer 45 tot 50 cm) en zijn sterker; het blad is groter en levert dus meer ‘massa’ = oogst voor mulch, gier, compost, aftreksels, etc. op. Je kunt er wel 3 tot 5 keer per jaar bladeren van oogsten.
• De bijna 3 meter diep groeiende wortels zorgen ervoor dat de grond mooi los is en dat geeft dus ook minder wateroverlast.
• Het blad bevat veel meer voedingsstoffen, mineralen, etc.. Ik noemde al de NPK-waarde van gewone smeerwortel (N 1,8% – P 0,5% – K 5,3%). De NPK-waarde van Bocking 14 is maar liefst N 7,4% – P 2,4% – K 11,9%. En daarmee zou je haar in de juiste hoeveelheid een bijna volwaardige voeding in de moestuin kunnen noemen.

Haar voordeel (dat ze zich niet hinderlijk uitzaait) is tegelijkertijd haar enige nadeel: je kunt haar niet zaaien en zult dus altijd eerst een plantje/stekje moeten vinden/kopen/ruilen/krijgen voor je haar zelf via stekken kunt gaan vermeerderen.

Ik kocht in het vroege voorjaar kale wortelstokjes:

Ik heb ze direct opgepot (door de stukjes wortel afzonderlijk in potjes horizontaal en ongeveer 2 centimeter diep onder potgrond te leggen). Ik heb de potjes in de koude kas gezet, te warm schijnt niet goed te zijn (maar buiten was het toen nog best behoorlijk koud). Vier tot zes weken later kwamen de eerste uitlopers boven de grond:

Ondertussen verhuisde ik de potjes met wortelstekjes naar buiten.

En aan het einde van de lente zagen ze er zo uit:

De planten zijn daar groot genoeg (en goed geworteld) om te worden uitgeplant. Ik heb een paar planten in een strook onder klimrozen uitgeplant. En een aantal onder/achter fruitbomen. Daar staan ze niet in de weg, helpen de fruitbomen door bijvoorbeeld het lokken van bestuivers en de opname van voedingsstoffen (die bij het afsterven van de bladeren ten goede komen aan de groei, bloei, vruchtzetting, smaak, etc. van het fruit). Dit jaar zijn het gezonde en sterke planten geworden waar ik een paar keer wat bladeren van heb geplukt en als mulch tussen groenteplanten heb gelegd. Maar te weinig om er al iets zinnigs over te kunnen vertellen. Komend jaar hoop ik voor het eerst zelf ook wortelstokjes te oogsten, stekken en weer uit te planten zodat ik flink meer planten heb en ook echt kan gaan ervaren hoe ik haar het beste kan gebruiken.

Toen ik vorige winter op zoek ging naar de Bocking 14 was ze wel al in opmars maar toch was er maar mondjesmaat goede informatie en ook plantmateriaal te vinden. Nu ik voor dit blog googelde zag ik dat er niet alleen veel meer informatie te vinden is maar ook veel meer (web)winkels waar je planten, stekken of wortelstokken kunt bestellen. De Bocking 14 is in alle opzichten dus flink in populariteit toe aan het nemen.

Handige websites die ik voor het schrijven van dit blog heb bezocht:

• Anne Tanne’s Kruidenklets (vooral over de medicinale werking en planteigenschappen)
• Mergenmetz (vooral over het ontstaan, geschiedenis en ontwikkeling)
• Landgoed de Wildert (vooral over eigenschappen, groei en gebruik in de tuin, plus verkoop plantmateriaal)
• En andere (web)winkels waar je plantmateriaal kunt vinden zijn bijvoorbeeld Eetbaar Goed, Voedselbos, Moestuinweetjes, Coolplants en Ecohoeve Den Oude Kastanje. Er zijn er vast nog meer, tips m.b.t. samenstelling, gebruik, verkrijgbaarheid, etc. zijn natuurlijk altijd van harte welkom!

Dan tot slot van dit lange blog nog even een belangrijke mededeling over de nieuwsbrief (de mail die op vrijdagavond wordt verstuurd met de link naar het blog dat ik die week schreef):

Ik kreeg afgelopen week regelmatig mailtjes van mensen die zich om verschillende redenen niet in kunnen schrijven. Als je dat wilt kan ik je zelf heel makkelijk en snel handmatig aan de lijst toevoegen. Mocht je de vrijdagavondmail willen blijven ontvangen maar lukt het je niet om je in te schrijven, mail me dan vooral even op [email protected]. Mocht je het hele verhaal over de spamberichten en de noodzaak om een geheel nieuwe mailinglijst te starten hebben gemist en ook de mail niet hebben gezien: je kunt je natuurlijk ook altijd weer via de balk onderaan elke pagina/blog aanmelden.

Ik eindig met nog 1 foto, van een witbloeiende gewone smeerwortel in de moestuin (ja, de zaden waaien over de sloot heen hè, en ik heb in de drukke zomermaanden ook niet elke dag of week tijd om de planten uit te graven :-)), samen met nog zo’n nuttige plant: de brandnetel. Die laatste heeft helaas iets meer nadelen: naast het uitzaaien en kruipen is er nog het jeukende en branderige prikken van de haartjes. Maar samen zijn ze aan de rand van de moestuin wel een gouden duo want ook brandnetelbladeren maken een heel goede (vooral stikstofrijke) gier/meststof.