Basilicum

Eerst even dit, mocht je internationale informatie/zaden/tips/foto’s zoeken over/van basilicum:

• Synoniemen:     bazielkruid, koningskruid
• Latijnse naam:     Ocimum basilicum
• Engelse naam:     Basil
• Duitse naam:     Basilikum
• Franse naam:     Basilic

In tegenstelling tot wat je zou denken komt basilicum oorspronkelijk niet uit Italië (hét land van de Genovese-basilicum en pesto), maar uit Afrika en Zuidoost-Azië. Ze wordt al eeuwen lang gebruikt, zelfs de oude Egyptenaren zouden 2000 jaar geleden al liefhebbers van basilicum zijn geweest.

Italië is natuurlijk wel ‘het land van basilicum’ omdat ze in mediterrane gerechten zeer goed past en in Italië veel wordt geteeld en gegeten.

De laatste 2 decennia zijn er heel veel rassen van basilicum gekweekt. Ze hebben allemaal het bekende warme anijsachtige aroma maar er zijn onderling soms toch flinke verschillen; in blad- en bloemkleur, bladvorm, smaak en smaaksterkte. Denk daarbij aan paarsbladige en groenbladige basilicum, of kaneelbasilicum, citroenbasilicum, etc.. Zie ook bij de alinea over rassen, en de foto’s op deze pagina van een aantal rassen die ik zelf teelde. Bovenaan deze pagina zie je basilicum van het ras Foglia di Lattuga (met extra groot ‘sla-achtig’ blad).

Basilicum is niet alleen een erg lekker kruid maar ook mooi in de tuin.

In supermarkten en groentewinkels kun je jaarrond potjes met plantjes van deze basilicum (van het Genovese-type dus) vinden, handig voor in de winter op de vensterbank, heel lang leven ze meestal niet maar je hebt dan wel verse basilicum; en die is zo veel lekkerder dan gedroogde basilicum. In de warmere maanden van het jaar (van mei tot en met augustus/september) kun je zelf basilicum in eigen tuin telen. Er zijn daarvoor wel wat regels, want zoals gezegd is basilicum een warmtebehoeftige plant.

PLANT

Basilicum is een vaste plant die helaas niet winterhard is (en dus vooral als eenjarige wordt gezaaid, al kun je de planten op een lichte en warme plaats ook overwinteren). De planten worden zo tussen de 30 en 100 centimeter groot, afhankelijk van het ras en de omstandigheden. Ze houdt van warmte, zowel bij de opkweek als tijdens de groei en bloei. In juli/augustus (deels ook afhankelijk van ras, standplaats en temperatuur) gaat basilicum bloeien. De kleine lipbloempjes bloeien in aren en kunnen wit, lila of paars zijn, of een schakering daar tussenin.

De bloempjes zijn eetbaar; ze hebben dezelfde smaak als het blad maar dan iets zachter van smaak. Ook tijdens de bloei kun je de blaadjes gewoon oogsten en eten, zonder noemenswaardig smaakverlies. De smaak van de bladeren is warm, bijna zoetig, anijsachtig, en past heel goed in gerechten met tomaten, lichte vleessoorten als kalf en kip, in salades, soepen, sauzen, etc.

Bedenk dat basilicum een heel teer kruid is (zowel in de teelt als in de smaak): de smaak van basilicum is het best als ze vers is en kort voor het einde van de bereiding wordt toegevoegd, dus niet te lang mee laten sudderen/koken.

TEELTWIJZEN

Basilicum houdt dus van warmte. En daarom doet ze het eigenlijk altijd het allerbeste in een kas. Temperaturen van 40 graden zijn geen probleem voor haar, op voorwaarde dat ze voldoende vocht krijgt. Ik zaai basilicum altijd in een hoek van de kas, ze kan daar (mede afhankelijk van het ras) best hoog worden, tot wel 80-90 centimeter, en ze geeft onder die omstandigheden een meer dan prima oogst.

Toch is het zeker ook mogelijk om basilicum buiten te telen, mits je er voor zorgt dat ze het warmste en zonnigste plekje krijgt. En teel haar vooral in een pot; een pot warmt altijd meer en sneller op dan de volle grond. Bovendien kun je een pot altijd verzetten (bijvoorbeeld bij storm of zware regen). Een verhoogde bak is uiteraard ook al een stapje beter dan de volle (relatief koude en natte) grond. En in de volle grond doet ze het dan weer beter in luchtige zandgrond (die sneller opwarmt) dan in vette kleigrond (die vaak langer koud blijft).

Er zijn trouwens ook wel rassen die meer of minder geschikt zijn voor de buitenteelt/kasteelt.

RASSEN

Naast de meest bekende (maar dan ook erg lekkere) basilicum Genovese, bestaan er nog een aantal leuke en interessante rassen. De smaken daarvan kunnen soms behoorlijk afwijkend zijn, zeker niet altijd hoor. En het zoetige anijsachtige blijft altijd wel op de voorgrond.

Een aantal rassen die ik zelf eens teelde:

• Dark Opal: met donkerpaars blad en paarse bloempjes; lekker en ook nog erg mooi. Hetzelfde geldt voor Summer Surprise en Crimson King. Alle drie een lekkere basilicum-smaak zonder ‘bijsmaak’.
• Siam Queen: Thaise Basilicum, kruidiger en wat sterker van smaak, zeer geschikt voor hartige Thaise gerechten.
• Spice Globe: compact, 50 centimeter hoog, wat kleinere blaadjes, beter bestand tegen regen en wind en daardoor ook geschikt voor buitenteelt, uitgesproken kruidig, bijna hartig aroma
• Purple Frills: erg mooi; hoge planten, groot blad dat donkerpaars en gefranjerd is, wel wat gevoeliger voor kou en daardoor meer geschikt voor de kas. Prima basilicumsmaak.
• Slabladige basilicum (zoals Foglia di Lattuga): grote planten en veel, en heel groot blad,  prima basilicumsmaak, handig voor grote hoeveelheden pesto 🙂
• Ararat: donkergroen blad met een paarsblauwe waas, roze bloempjes. De basilicumsmaak is prima maar ze heeft een extra kruidigheid.
• Blue Spice: een bijzonder en kruidig aroma, minder geschikt voor pesto, in de geur lijkt iets van kruidnagel te zitten, hier niet zo favoriet omdat de anijssmaak een beetje naar de achtergrond wordt geduwd
• Subja: ook heel bijzonder, een ‘zoete’ basilicum: kaneelachtig, vleugje vanille en anijs natuurlijk, en daardoor minder geschikt voor hartige gerechten of pesto, de planten werden hier zo’n 50 centimeter hoog
• Kaneelbasilicum: anijsachtig, met een extra zoetige toets door het vleugje kaneel in het aroma
• Citroenbasilicum: heeft naast het zoete anijsachtige ook iets fris en citroenachtigs in het aroma (zonder het zure uiteraard). Mrs. Burns Lemon is daarin de overtreffende trap; de meest citroenachtige van alle citroenbasilicums (bijna meer citroen dan basilicum en daardoor erg lekker in Thaise gerechten, curry’s, maar ook in thee en toetjes).
• a Foglie Violetta di Lattuga: een prachtige paarsbladige en grootbladige basilicum met prima recht-toe-recht-aan basilicumsmaak, grote planten, grote bladeren, grote opbrengst. Ik oogst er elk jaar zelf zaden van, in de loop van de jaren loopt de kleur dan terug naar groen met nog slechts een vleug paars, maar nog net zo lekker als de originele paarse basilicum. Het origineel lijkt wel wat op de Purple Frills. Ik kocht deze favoriet van het merk Buzzy Seeds)
• Pesto: niet het heerlijke smeersel maar een ras dat uit Engeland komt en bestand zou zijn tegen tegen wat koelere en nattere omstandigheden. Ik had er prima ervaringen mee in een verhoogde bak. En ze is ook nog mooi, met groen blad met een paarse waas en roze bloempjes. Prima smaak ook.
• apart te benoemen is de Ocimum basilicum var. minimum: kleine en compacte planten met heel kleine blaadjes met prima basilicumsmaak, misschien wel de beste voor de buitenteelt (zie foto op deze pagina)

Er komen dus steeds meer rassen bij, allemaal lekker, maar sommige hebben meer of minder warmte nodig, worden hoog of blijven vrij laag, hebben een wat zachtere of juist sterkere of bijzondere smaak, etc. Kijk wat je wilt voor welk doel (kas, vollegrond, potteelt, balkon, etc.). Ook leuk: meerdere rassen bij elkaar in een grote pot levert een vrolijk mengsel van verschillende kleuren, bladvormen en smaken op waar je heerlijk uit kunt plukken.

Naast een paar leuke nieuwe soorten telen we hier toch ook heel vaak de ‘gewone’ Genovese, want die is altijd goed, lekker en geeft een prima opbrengst.

BODEM / BEMESTEN

Basilicum maakt veel blad en heeft daardoor graag wat extra voeding (en dan vooral wat stikstof), zeker in vergelijking met de meeste warmtebehoeftige kruiden zoals rozemarijn, salie, etc.. Zelf bedekken we de grond rond de basilicumplanten graag met wat rijpe compost (het geeft wat voeding, gaat onkruidgroei tegen en zorgt ervoor dat de grond wat minder snel uitdroogt). Daarnaast harken we voor het uitplanten van de zaailingen wat samengestelde organische NPK-meststof voor de moestuin door de grond.

In pot gebruiken we graag een goede potgrond, die we wel wat luchtiger maken door er 1/5e deel brekerzand en/of wat vermiculiet door te mengen. Goede potgrond bevat voor ongeveer 6 weken voldoende voeding. Na die periode kun je wat samengestelde moestuinvoeding geven: er zijn meststoffen die je in water moet oplossen, maar niet altijd, en soms moet je het eens per week geven, of eens per maand, etc.; lees altijd goed de verpakking en volg de aanwijzingen die daarop worden gegeven.

OPKWEEK

Basilicum kiemt snel, mits de temperatuur hoog genoeg is. Bij ongeveer 20-22 graden kiemt ze gemakkelijk en binnen 1 week. Ik heb haar zelf ook wel in een propagator gezaaid, bij 27 graden kiemen de zaden zelfs al binnen 3 dagen.

Zaai basilicum daarom niet te vroeg; omdat ze zo snel kiemt en net zo snel groeit is dat niet nodig en je krijgt bij te vroeg zaaien vaak iele, dunne, ziekelijke zaailingen die je tot half mei binnen zult moeten houden omdat ze bij de eerste nachtvorst echt zullen bezwijken.

Zelf zaai ik haar altijd rond begin april binnenshuis voor, in potjes of een tray met potgrond die ik met een vijfde deel grof zand heb verluchtigd. Zaai niet te dicht op elkaar (ik zaai altijd een stuk of 7 zaden in een 9-centimeterpotje of 3 zaden in een vakje in een tray) en bedek de zaden met slechts een dun laagje zand, vermiculiet of perliet. Zet de zaaisels in een warme vensterbank met zon en binnen een week staan de zaailingen dan al boven. Zorg dat de temperatuur na de kieming rond de 15 tot 18 graden is (uiteraard nog steeds in het volle licht), dan groeien de zaailingen steviger en compacter dan wanneer de temperatuur boven de 20 graden komt.

De grond mag tijdens maar ook na de kieming zeker niet uitdrogen, basilicum is erg gevoelig voor droogte, de bladeren gaan direct heel snel slap hangen. Laat de planten niet kletsnat staan maar houd wel goed vochtig.

Ik zaai basilicum zelf graag in zaaitrays en verspeen niet maar plant de plugjes waarin ik per plugje 4 of 5 zaden in heb gezaaid in hun geheel in een 9-centimeter potje. Zo krijg je per potje een toefje zaailingen, genoeg om een mooi, vol bosje te vormen, en niet teveel zodat de zaailingen elkaar nou ook weer niet gaan verdringen.

PLANTEN

Plant de planten dus niet uit voor 12 mei (IJsheiligen) en kies, als je geen kas hebt) buiten een warm, zonnig en beschut plekje, bij voorkeur in een pot of anders een verhoogde bak. Mocht je die keuze niet hebben en toch in de volle grond planten, zorg dan dat de grond goed luchtig is, warm die eventueel op door een uurtje voor het planten wat lauwwarm water te geven.

In een kas plant ik de zaailingen vrij dicht bij elkaar, een bosje bij elkaar houdt de slappe stengels wat beter bij elkaar en overeind. Buiten mogen ze iets ruimer worden uitgeplant omdat ze daar wat kleiner en breder groeien (ook uiteraard weer allemaal afhankelijk van de vorm en grootte van het ras). In pot hangt het uiteraard af van het formaat van de pot maar plant in principe ongeveer 1 zaailing per 5 centimeter uit en spreid ze zo goed mogelijk in de pot; zo krijg je een mooie volle bos.

Houd altijd in de gaten of er water gegeven moet worden, basilicum kan slecht tegen droogte. Geef ook hier, zeker in de eerste weken, licht opgewarmd water (zet bijvoorbeeld in de ochtend alvast een gieter water in de zon).

TEELTZORGEN

Basilicum maakt veel blad, en dat wil je ook graag want dat is wat je oogst. Het kan handig zijn wat stokken met of zonder touw te plaatsen om het omvallen van de slappe stengels tegen te gaan, maar dat hangt dus af van standplaats en het ras.

Geef voor een goede oogst voldoende vocht en voldoende voeding. Door de jonge planten te toppen bevorder je de vorming van zijscheuten, met dus meer stengels met meer blaadjes.

Pas op voor slakken, die vinden zeker de jonge malse blaadjes erg lekker.

OOGST / BEWAREN

Je kunt basilicum helaas maar heel kort bewaren. Oogst de blaadjes vooral zo laat mogelijk, vlak voor je het in de keuken gaat gebruiken, dan is ze nog stevig en is het aroma het best. Ze wordt vrij snel na de oogst slap, je kunt dat wel een paar uur (in de koelkast zelfs wel een dag) uitstellen door de blaadjes die je plukt in een boterhamzakje te doen en dat direct dicht te binden en zorg daarbij dat er nog wat lucht in het zakje zit.

Wat ik zelf voor lange bewaring wel handig vind: ik vries basilicum in, in een drogere pestovorm. Daarvoor maal ik in de keukenmachine (of vijzel) een paar handen basilicumblad, samen met 2 teentjes knoflook, een hand vol geroosterde pijnboompitjes en wat Parmezaanse kaas. Ik voeg dan olijfolie toe tot het smeuïg is. En dan schep ik lepeltjes in een ijsblokjesvorm en vries het in. Later kan ik de ‘pesto-ijsblokjes’ bij elkaar in een diepvriesdoos doen. Zo kan ik de hele winter bij het maken van bijvoorbeeld tomatensoep of een pasta 1 of meerdere van die pesto-ijsblokjes aan het einde van de bereiding toevoegen en nog een paar minuten mee warmen. Wij zijn op deze manier bewaard zeker tevreden over de smaak en het aroma van de basilicum.

Vroeger deed ik hetzelfde maar verpakte ik schepjes basilicumpesto in stukjes aluminiumfolie. We vinden deze manier met ijsblokjesvorm nu makkelijker, en we hoeven geen aluminiumfolie te gebruiken, maar je kunt het natuurlijk ook invriezen in plastic zakjes of potjes, wat je wilt.

Je kunt basilicum ook drogen, maar in de lucht drogen lukt niet, daarvoor bevat ze teveel vocht. Basilicum drogen in een droogapparaat of in een oven kan wel, op lage temperatuur (35 graden) om te zorgen dat er zoveel mogelijk aroma behouden blijft. Maar dan nog is het aroma een zwak aftreksel van verse basilicum. En misschien is dat ook wel de charme van basilicum, en doet ze ons daarom ook zo aan de zomer denken, omdat ze dan, in verse vorm, op haar best is.

ZAADTEELT

De zaden zijn vrij klein en glanzend zwart van kleur. Bij het zaaien onder de juiste omstandigheden kunnen de zaden binnen 7 dagen kiemen.

De planten hebben insecten nodig voor de bestuiving, overigens kunnen ook de bloemen van basilicum worden gegeten: ze zijn een mooie en eetbare garnering maar ook lekker in bijvoorbeeld salades. De zaden blijven, mits koel en donker bewaard, wel 4 tot 6 jaar kiemkrachtig.

Basilicum kruist heel gemakkelijk met andere rassen. Zorg voor zaadteelt dus voor een flinke afstand tussen 2 rassen (of teel maar 1 ras per jaar). Naast kruisen heb ik ervaren dat bijzondere vormen ook ’teruglopen’. Als voorbeeld heb ik de a Foglie Violetta die Lattuga. Oorspronkelijk donkerpaars met soms een vleugje groen. En ik heb meerdere jaren dit ras gezaaid vanuit zelfgeoogste zaden, terwijl de kans op kruisen vrijwel nihil was (omdat ze achterin een kas stond en in de tuin of de andere 2 kassen geen ander basilicumras stond). Eerst nog paars, toen paars met wat groen, het jaar erop wel half paars en half groen…….

………. en uiteindelijk het jaar erop nog groener:

…… tot er een jaar komt dat ze geen paars meer zal bevatten. Niet door kruisen maar doordat de genen van de zaden langzaam terugkeren naar de originele kleur, en bij basilicum is dat groen. Neemt niet weg dat ik haar nog steeds heel mooi en heel lekker vind 🙂 . En het gebeurt ook zeker niet altijd en met elk ras (voor zover ik dat in kan schatten), ik heb bijvoorbeeld ook al meerdere jaren zelf zaden van de Mrs. Burns Lemon geoogst en weer gezaaid en die is nog steeds net zo ‘citroenig’ als bij de eerste keer dat ik haar teelde.

Als de bloemen verdrogen kun je de zaden al zien zitten. Oogst ze voorzichtig en op tijd want de zaden hangen losjes in hun hoesjes en vallen gemakkelijk. Laat de zaden een paar dagen goed drogen.

Nog een tip: Peter Bauwens heeft een erg leuk boekje geschreven over basilicum; met handige informatie, veel mooie foto’s van diverse rassen, etc. (zie De Nieuwe Tuin). Hij verkoopt ook zaden van basilicumrassen.