Yacón

Eerst even dit, mocht je internationale informatie/knolletjes/tips/foto’s/filmpjes over/van yacón zoeken:

• Synoniemen:     yakon, appelwortel, Boliviaanse zonnewortel
• Latijnse naam:     Smallanthus sonchifolius, synoniem Polymnia sonchifolia (Polymnia edulis)
• Engelse naam:     Yacón, Peruvian Ground Apple, Bolivian Sunroot
• Duitse naam:     Yacón, Inkawurzel
• Franse naam:     Yacón, Poire de Terre

Eerst even dit; ik heb rond 2010 drie jaar lang yacón geteeld. Dat deed ik in de volle grond, in onze vette klei zelfs, en eigenlijk ging dat heel goed. Ik vond de planten mooi, en de oogst was behoorlijk groot. Maar ik vond de smaak niet heel lekker (ook niet vies hoor): een beetje als een kruising tussen komkommer en appel (knapperig), en peer en meloen (sappig) in. Maar niet echt zoet, een beetje flauw. Dus uiteindelijk stopte ik na drie jaar met de teelt, simpelweg omdat er weer andere nieuwe groenten op mijn pad kwamen, van aardperen tot kangkung en van hon tsai tai tot zoete aardappelen. Er is altijd wel weer wat nieuws te ontdekken, maar daar moet ik naast onze favoriete groenten natuurlijk wel plaats voor vrij maken:-) .

Ik las een artikel over de yacón en daar stond in dat de smaak veel lekkerder (zoeter) wordt als de knollen eerst een aantal weken worden bewaard (om te rijpen, om zetmelen om te zetten in suikers?). En dus werd ik opnieuw nieuwsgierig en besloot ik in 2020 weer eens yacón te gaan telen, met wat meer kennis (en hopelijk ook wat meer kunde).

De yacón komt oorspronkelijk uit Zuid-Amerika (uit het Andes-gebergte). Ze is een vaste plant (een knolgewas) maar in Nederland niet winterhard. Ze kan in het Nederlandse klimaat echter prima als eenjarige worden geteeld. Voorwaarde is dat je vrij vroeg in het jaar begint en pas in de herfst oogst.

Yacón wordt tot de ‘superfoods’ gerekend (hoewel ik persoonlijk tomaten, een verse krop sla of een extra sterke bol knoflook uit eigen tuin ook een superfood vind hoor 🙂 ). Maar het bijzondere aan een yacón is dat ze inuline bevat, en dat is een stof die zoet smaakt maar weinig of geen effect heeft op de bloedsuikerspiegel. En daarmee is ze geschikt voor diabetici en mensen die af willen vallen. Op internet kun je bijvoorbeeld recepten vinden van een siroop die je van de wortels kunt maken.

Ook de bladeren van de yacón zouden eetbaar zijn (met mate) maar dat is geen aanrader (ik heb het toen eens geproefd, de bladeren zijn stug en harig en naar mijn mening te bitter om lekker gevonden te worden). Bovendien vind ik toch ook wat tegenstellingen in de informatie op internet, sommige websites beweren dat jonge bladeren kunnen worden gestoofd als spinazie, andere websites geven aan dat de bladeren heel licht giftig zijn. Maar er wordt bijvoorbeeld wel thee van de (al dan niet gedroogde) bladeren gezet en dat zou heel gezond zijn voor onder andere maag en darmen en immuunsysteem (doordat ze antioxidanten bevatten). Onder andere de prebiotica in de eetbare zoete wortels van yacón zouden goed zijn voor de darmflora (zoals aardperen dat ook zijn), kunnen helpen bij cholesterol-, lever- en bloeddrukproblemen.

Maar daarnaast is ze dus ook gewoon erg leuk, omdat de planten heel groot worden en zo een bijna tropisch tintje aan je (moes)tuin geven, en soms in het najaar kunnen bloeien met gele bloemen die wel wat lijken op zonnebloemen. Ze is dan ook verwant aan aardperen (en dus ook zonnebloemen). En de opbrengst van zacht zoete knollen (die na bewaring zoeter worden) is behoorlijk groot, 5 tot wel 10 kilogram per plant.

Door de knapperige en sappige zoetige smaak wordt ze vooral rauw gegeten en gebruikt in salades, maar je kunt haar ook bakken, stoven of roosteren/grillen.

Oh ja, ook nog belangrijk om even te melden is dat de fructo-oligosaccharide in yacón (wat voor die prebiotische werking zorgt) ervoor zorgt dat je na het eten van yacóns wat last van je darmen kunt krijgen, zoals bijvoorbeeld winderigheid. Wij hadden daar trouwens weinig last van, maar mocht je er gevoelig voor zijn is het wellicht handig om er rekening mee te houden (want yacón doet dus heel goede dingen in je darmen, maar dat wil niet zeggen dat het niet tegelijkertijd ook wel eens lastig kan zijn, zeker als je daarna bijvoorbeeld nog sociale verplichtingen hebt 🙂 ). Zoals gezegd, wij hadden er weinig last van, wellicht omdat we via andere groenten uit de moestuin al een redelijk gezonde darmflora hebben, fructo-oligosaccharide zit bijvoorbeeld ook in aardperen, en in wat kleinere hoeveelheden in uien, knoflook, prei, cichorei en asperges.

PLANT / TEELTWIJZEN

Het is belangrijk om te weten dat de ‘wortel’ van een yacón uit 2 delen bestaat. De grote, vaak onregelmatig gevormde maar meestal wel langwerpige knollen zijn eigenlijk geen knollen maar verdikte vlezige wortels. Ze zijn beige van kleur, na bewaring wordt de schil dikker en soms ook donkerder van kleur. Na het schillen zie je het eetbare crèmewitte vruchtvlees dat sappig en tegelijkertijd knapperig is.

Naast de eetbare wortels zitten er bovenin de kluit van de plant, aan de basis van het blad, ook kleine paarsbruine ´knolletjes’, dat zijn de broedknollen van waaruit je de yacón kunt vermeerderen. Mocht je twijfelen; in het Engels worden de eetbare wortels ‘roots’ genoemd en de broedknollen worden ‘rhizomes’ genoemd, als je op beide woorden + yacón googelt vind je heel veel duidelijke afbeeldingen. Dit is zo’n broedknolletje:

Je kunt op internet ook zaden van yacón vinden, maar die zaden zijn vaak niet levensvatbaar, en sowieso is de kans op succes door zaaien heel erg klein (doordat, als het al lukt om ze te laten kiemen, het Nederlandse klimaat te koel, en het tuinseizoen te kort is). De beste en eigenlijk enige succesvolle manier is door te starten met broedknollen of door de eerste keer een plant te kopen. Tien jaar geleden was het nog lastig om aan plantmateriaal te komen maar nu zijn (op internet) de broedknolletjes in het vroege voorjaar vrij algemeen verkrijgbaar, en later in de lente worden ook jonge planten te koop aangeboden.

RASSEN

Over het algemeen vind je broedknolletjes en jonge planten zonder rasnaam, gewoon onder de naam yacón. Ik heb wel gehoord dat het dan vaak om het ras Morado gaat maar dat weet ik uiteraard niet helemaal zeker. Er schijnen wel wat verschillende rassen te bestaan die wat vroeger of later zijn, wat meer of minder opbrengst geven en wat meer of minder zoet van smaak zijn.

Voorbeelden van rassen zijn:

• Bekya (vroeg, middelgroot, hoge opbrengst, matige smaak)
• Blanco (laat, middelgroot, matige opbrengst en niet heel zoet)
• Bogachiel (vroeg, grote planten, hoge opbrengst, zeer goede smaak)
• Dimi (middelvroeg, goede opbrengst, redelijke smaak)
• Kalaloch (vroeg, middelgrote planten, redelijke smaak)
• Morado (vroeg, middelgrote planten, goede smaak, prima opbrengst)
• Sol Duc (middelvroeg, middelgrote planten, hoge opbrengst, zeer goede smaak)
• White Russian (middelvroeg, middelgrote planten, hoge opbrengst, matige smaak)

Kijk vooral op deze 2 websites voor meer rassen en informatie over vroegheid, planten en smaak per ras:  Cultivariable en Ecohoeve

PLANT / BEMESTING

Yacóns houden van een luchtige goed los gemaakte grond, daar groeien de knollen/wortels niet alleen goed in maar het is later bij het oogsten ook prettiger, want de knapperig-sappig wortels breken makkelijk en dan zijn ze uiteraard niet lang houdbaar meer. Bovendien watert een luchtige grond beter af en dat kan barsten en vervolgens rotten van de knollen/wortels in een regenachtige herfst helpen voorkomen.

Wij hebben dus een paar jaar rond 2010 de yacóns in de volle grond geteeld en dat ging prima, al waren een paar wortels bij de oogst wel wat gehavend (een paar rot door scheuren en een paar tijdens het rooien geknakt in de vette klei). Nu ik in 2020 een nieuwe poging ga wagen wilt ik de yacón eens in een verhoogde bak zetten. Daarin is de grond losser, luchtiger, droogt eerder op in een regenachtige periode. Het is dan wel belangrijk om goed op de vochtigheid van de grond te letten want de planten mogen niet te droog staan. We gaan daarom wat rijpe compost door de grond mengen en ik wil ook wat vermiculiet (tweedehands, die ik over heb na het zaaien) door de grond werken (omdat dat vocht vasthoudt). Een weekje voor het planten werken we een gemiddelde hoeveelheid samengestelde organische meststof (in dit geval groene Culterra) door de grond. En ik ga in juli vervolgens nog een handje kali geven (voor de ontwikkeling van de knollen/wortels).

OPKWEEK

In maart kun je gekochte of overwinterde broedknolletjes oppotten. Neem daarvoor gelijk al een wat grotere pot (12 tot 15 centimeter doorsnede) want de knolletjes lopen vlot uit en groeien snel uit tot forse jonge planten. Meng potgrond met een handje grof zand en/of vermiculiet voor wat meer luchtigheid en een goede afwatering, vul daar het potje mee en plant het broedknolletje iets dieper dan ze dik is (ongeveer 4 centimeter onder de grond).

Geef voldoende maar zeker niet overmatig water (want dan kan het broedknolletje gaan schimmelen/rotten voor ze uit kan lopen). En zet het potje op een warme plaats (dat hoeft nu nog niet in het volle licht), het liefst rond de 20 graden. Zodra het plantje bovengronds komt is licht uiteraard wel erg belangrijk. Dan mag de plant ook koeler worden gezet, in een zonnig raamkozijn bij ongeveer 17 graden groeit het plantje daar langzaam maar gestaag verder tot ze half mei (IJsheiligen) uitgeplant mag worden.

Ik kreeg de tip dat de potjes met opgepotte broedknolletjes nog koeler gezet kunnen worden, dat kan natuurlijk ook maar dan duurt het langer voor de planten boven de grond komen en pas dan extra op met water geven want in die koelere omstandigheden is de kans op schimmel groter.

De jonge planten zijn gevoelig voor vorst (bij late nachtvorst zal het broedknolletje onder de grond niet zo snel meer worden aangetast maar het blad wel en dat kost de plant natuurlijk energie). Zelf brengen we de jonge planten soms half tot eind april al naar de kas, omdat het daar lichter en (op zonnige dagen) warmer is maar we letten dan wel goed op de weerberichten.

PLANTEN / VERZORGEN

Vanaf half mei mogen de planten dan buiten worden uitgeplant. Geef ze een warm en zonnig plekje in de tuin, als het kan een beetje beschut tegen de wind. Omdat de planten zo groot worden (ruim 2 meter hoog en behoorlijk breed) kunnen ze in een herfststorm schade oplopen, door een beschutte plaats en eventueel aanbinden aan een stok voorkom je afgebroken bladeren en stengels.

De plantafstand is bij deze forse planten ongeveer 70 x 70 centimeter. Op de foto hieronder zie je drie planten die in een rij voor de kas staan. Je kunt zien dat we in de nazomer met wat stokken nog een rek hebben gebouwd/gezet om te zorgen dat de planten niet over het pad heen zouden gaan hangen. Ik heb het idee dat ze hier groter (hoger) werden dan normaal, dat zou kunnen komen door de voedzame kleigrond en de beschutte standplaats.

Plant de planten net zo diep als dat ze in de pot stond en geef gelijk ruim water zodat dat ervoor zorgt dat de grond rond de wortels spoelt. Geef volwassen planten alleen water in droge periodes, de grote planten kunnen in een normale zomer met af en toe regen in principe goed voor zichzelf zorgen. Ze zijn ook niet heel bevattelijk voor ziekten. Ik heb eens gelezen dat ze wel kunnen worden belaagd door woelratten maar dat heb ik zelf nog niet ervaren.

OOGST

Je oogst yacón voor de eerste vorst, zo rond oktober of november, afhankelijk van de weersomstandigheden (liever ook voor er een kletsnatte periode komt i.v.m. het mogelijk barsten van de wortels).

Omdat de wortels zo groot zijn (in vorm en formaat een beetje vergelijkbaar met de knollen van zoete aardappelen) oogst je voorzichtig. Wij steken met een spitvork ruim rond de plant tot we de plant op zijn zij kunnen duwen/leggen en zo de wortelkluit boven de grond komt.

Vervolgens wassen we de kluit in de regenton zodat we beter kunnen zien welke delen we waar kunnen oogsten/knippen/snijden (zie foto bovenaan deze pagina).

Snijd met een scherp mesje de eetbare wortels van de plant, snijd vooral in het dunne gedeelte boven de wortel, en dat is best lastig want zoals je kunt zien zit alles dicht op elkaar gepakt. En beschadig de broedknolletjes vooral niet (die zitten bovenin tussen de stelen).

Na het wassen en drogen kun je yacóns bewaren. Sterker nog, de smaak (zoetheid) wordt beter na minimaal 4 weken bewaren. Daarvoor moet je de wortels naast elkaar tussen 2 laagjes net niet droge potgrond leggen. En dan moet de bak waar de wortels in liggen eerst een week of 2 tot 3 op een lichte en vrij warme plaats worden gezet en kunnen ze daarna naar een koelere plaats (bijvoorbeeld op zolder, bij zo’n 12 tot 15 graden). Dit blijft wel lastig, te droog, te nat, te koel of onvoldoende bedekt zorgt ervoor dat de knollen kunnen schimmelen, verschrompelen of scheuren. Uiteraard zorgen wondjes ook voor een korte bewaarbaarheid. Zelf heb ik in 2020 van de knollen een siroop gekookt en ingemaakt, ook leuk om eens te proberen!

VERMEERDEREN

Na het wassen en de oogst van eetbare wortels zie je bovenin de kluit die je dan nog overhoudt de broedknolletjes. Waar de eetbare wortels beige of beigebruin zijn, is de kleur van die broedknolletjes wat roodbruin/-paarsachtig. Ze zijn zo´n 3 tot 4 centimeter groot en ze zitten in clusters tussen de wortels en de stengels.

Elke plant levert dus meerdere broedknollen, soms wel 5 tot 10 per plant. Die broedknolletjes zitten aan elkaar vast en ze zijn enorm hard, je moet ze met een klein maar heel scherp mesje van elkaar en van de rest van de plant afsnijden. Ik maakte in februari bij het oppotten van broedknollen deze foto:

Je ziet in dit geval nog een stuk steel (dat is helemaal dor en bros en heb ik er na de foto makkelijk vanaf kunnen breken. De paarsige broedknollen zitten dicht op elkaar. Ik zou ze met een heel scherp mesje kunnen delen maar in 2021 ga ik eens proberen om deze hele kluwen broedknollen uit te planten. Na het maken van de foto heb ik de kluwen broedknollen in potgrond opgepot zodat ze eerst verder kan uitlopen en een forse plant kan maken tot ze in mei buiten uitgeplant kan worden.

Je kunt broedknolletjes op een koele en donkere plaats in wat droge potgrond of kranten bewaren (tot ze dus in het voorjaar opgepot kunnen worden. Je kunt de broedknolletjes ook direct na de oogst oppotten maar dan zul je de potten licht en vrij warm moeten zetten tot de knolletjes uitlopen en de planten boven de grond komen. Dat gebeurt dan nog voor de winter, en je kunt de jonge planten dan op een lichte en koele plaats overwinteren (niet teveel water geven!) tot je ze in maart warmer zet om weer aan de groei te brengen.

Voor de winterrust van broedknolletjes moet het snijvlak na het afsnijden een paar dagen op een koele kamer in huis drogen en dan zie je ook vaak dat eventuele groene uitlopers verdrogen. Mocht je liever de knolletjes gelijk na de oogst weer oppotten en de jonge planten overwinteren, dan hoeft het snijvlak niet te drogen maar pot je het knolletje zo snel mogelijk na het oogsten/afsnijden weer op. Dit laatste heeft mijn voorkeur. Na het oppotten van de knolletjes zet ik de potjes in de koude kas voor overwintering. Bij strenge vorst bescherm ik ze extra met bijvoorbeeld vliesdoek, desnoods zet ik ze een paar dagen in een vorstvrije schuur. In maart haal ik de potjes naar huis en zet ze op een slaapkamer in een zonnig raamkozijn. Daar beginnen de knollen binnen enkele weken weer uit te lopen zodat ik in mei weer jonge planten uit kan planten.