Zwarte Bes

Eerst even dit, mocht je internationale informatie/tips/foto’s zoeken over/van zwarte bessen:

• Synoniem:     Cassisbes
• Latijnse naam:     Ribes nigrum
• Engelse naam:     Blackcurrant
• Duitse naam:     Schwarze Johannisbeere
• Franse naam:     Cassissier, Groseillier Noir, Gadellier Noir

 

De zwarte bes is geen zwarte vorm van de aalbes (Ribes rubrum) maar ze zijn wel familie. Ondanks dat de struiken veel op elkaar lijken zijn er een flink aantal verschillen tussen aalbessen en zwarte bessen. Het gaat dan om verschillen in uiterlijk, maar nog meer om verschillen in smaak en ook in groei, bloei en voedingsbehoeften.

Mocht je eens in een tuin een bessenstruik zien en vraag je je af of het een aalbes of een zwarte bes is: een zwarte bes kun je altijd herkennen aan de geur. Als je het blad wat kneust komt de typische geur van zwarte bessen je tegemoet. Aalbessenblad heeft die bijzondere geur niet. En ook nog leuk om te melden: het blad van zwarte bessen is eetbaar en vooral lekker in de thee.

Zwarte bessen zijn als rauwe, eetbare bes zeker niet de lekkerste bes; ze hebben een wat bijzondere maar wrange smaak. Daarentegen is ze na verwerking onovertroffen: bessensap, zwarte bessengelei, in jam, en erg lekker is ook zelfgemaakte zwarte bessenlikeur. Ze zijn dus rauw wel eetbaar maar na koken/bereiden komt pas het heerlijke aroma goed vrij en smaakt ze heel bijzonder. Zwarte bessen bevatten enorm veel vitamine C.

De zwarte bes is een winterharde struik, geschikt voor een zonnige standplaats (maar in halfschaduw doet ze het hier ook goed). De smaak zou het beste zijn wanneer de bessen goed in de zon hebben kunnen rijpen. De zwarte bes bloeit in april met kleine bloempjes en daar zit gelijk een klein risico; de bloemen kunnen door nachtvorst worden beschadigd en dat kan de oogst ernstig beïnvloeden. Kijk daarvoor verder bij de alinea ‘Beschermen’.

De bloemen van de zwarte bes zijn klein en onopvallend. Ze is zelfbestuivend en eenhuizig (ook bij de aanplant van 1 struik kun je dus zwarte bessen oogsten), maar kruisbestuiving door insecten komt veel voor en zou een grotere opbrengst opleveren. De oogst volgt eind juni/begin juli.

 

BODEM / BEMESTING

In tegenstelling tot het familielid de aalbes heeft de zwarte bes een flinke bemesting nodig. De grond mag iets zuur zijn maar zeker niet zo zuur als bij bijvoorbeeld een blauwe bes. Op zure gronden kun je jaarlijks wat kalk geven. De grond moet goed vochtvasthoudend zijn, zwarte bessen houden niet van droge grond.

Zwarte bessen plant je bij voorkeur in een flink plantgat dat je hebt opgevuld met een mengsel van rijpe compost en potgrond. Ze houdt ook van stalmest mits die wel goed is uitgerijpt.

Zelf geven wij elk voorjaar (wanneer de struiken uit gaan lopen) een gemiddelde hoeveelheid samengestelde organische meststof (zoals bijvoorbeeld groene Culterra of iets vergelijkbaars). In het voorjaar gaat er dan ook nog wat oude stalmest met veel stro rond de plant; dat werkt als een mulchlaag, het zorgt voor minder onkruid en houdt vocht in de bodem.

Pas op met stikstofrijke meststoffen: te veel stikstof zorgt voor grote weelderige struiken met veel blad en dat gaat ten koste van de vruchtzetting. Maar bovendien zijn planten die teveel stikstof hebben gekregen meer gevoelig voor schimmelziekten, en daar is de zwarte bes van nature al wat vatbaar voor.

 

PLANTEN / RASSEN

Zwarte bessen worden flinke planten, met een omvang van ruim 1,5 meter, zowel hoog als breed. Er zijn een aantal rassen die wat compacter blijven. Van 1 gezonde volwassen plant haal je een opbrengst van zo’n 4- 5 kilo zwarte bessen, de planten kunnen gemakkelijk 10 jaar of nog langer een goede oogst geven.

Zwarte bessen groeien niet vanuit 1 stam maar maken juist veel grondscheuten. Plant om die reden de planten een centimeter of 5 dieper dan ze in de pot staan – zo krijg je een goede wortelontwikkeling en komen er voldoende goede sterke scheuten uit de grond. Er wordt ook wel geadviseerd om na het planten van nieuwe jonge planten alle takken tot op 10 centimeter van de grond te snoeien (bij planten in de winter of het vroege voorjaar, de beste tijd om zwarte bessen te planten). Je zult dan het eerste jaar dus geen bessen kunnen oogsten maar de plant stopt alle energie in het maken van sterke jonge scheuten. Het jaar daarop zul je daar dan plezier van hebben door een sterke plant met sterke scheuten en een goede opbrengst.

Zwarte bessen dragen (nog een verschil met aalbessen) op het hout dat de vorige zomer is gegroeid. Dat heeft uiteraard consequenties voor het snoeien, zie daarvoor hieronder bij de alinea over Snoeien.  Alle zwarte bessen geven hun opbrengst in juli, maar er zijn wat vroegere en latere rassen. Bekende rassen zijn:

Vroeg:

• Bona
• Triton
• Ben Sarek
• Ben Connan

Middelvroeg:

• Ojebyn
• Ben Nevis
• Titania

Laat:

• Black Reward
• Wellington

Let bij je keuze naast de vroegheid ook op de resistentie tegen ziekten en schimmels: zeker de nieuwere rassen zijn soms veel beter resistent dan andere/oudere rassen. Zwarte bessen kunnen gevoelig zijn voor onder andere Amerikaanse kruisbessenmeeldauw, zwarte bessenroest, etc.

Je schijnt zwarte bessen ook als leivorm te kunnen kweken maar dat heb ik zelf nog nooit gezien en dat zal best heel lastig zijn omdat ze op het hout van het vorige jaar bloeien. Ik ken zelf alleen de struikvorm, de afstand tussen 2 struiken moet dan wel minimaal 1,5 meter zijn, gezien de groeikracht van de struiken.

Zwarte bessen zijn ook gemakkelijk te stekken; je kunt jonge scheuten afknippen, schuin met een scherp mes onder een knop afsnijden, eventueel in wat stekpoeder dopen en dan in potgrond met wat grof zand  en/of vermiculiet oppotten. Zelf hebben we nog nooit zwarte bessen gestekt maar onze tuinbuurman wel: de stekken wortelen heel gemakkelijk en zijn al na zo’n 6 tot 8 weken groot en stek genoeg om uit te planten.

Tot slot: er bestaat ook nog een Jostabes of Jostaberry: dit is een kruising tussen een kruisbes en een zwarte bes. Op onze oude tuin hadden we deze Jostabes: het was een grote struik (nog wel iets groter en breder dan de zwarte bes), met een prima opbrengst aan bessen die eruit zien als zwarte bessen maar die zowel in de geur als in de smaak zwarte bessen en kruisbessen combineert. De bessen zijn ook rauw te eten maar wij vonden het toch ook vooral lekker om er gelei of jam van te maken.

 

BESCHERMING

Vogels vinden zwarte bessen soms wel en soms helemaal niet lekker. Er zijn jaren dat we onze struik niet af hoeven te dekken en we gewoon zelf alle bessen kunnen oogsten. Maar er zijn ook jaren dat we half tot eind juni al gebroken takken in de struik zien; een teken dat wat grotere vogels (waarschijnlijk kauwen, kraaien, eksters?) op de struiken landen en de bessen eten. Zodra we de eerste gebroken tak zien gaan we de struik afdekken met een net, want dat is eigenlijk het enige dat helpt tegen de vraat door vogels. Maar er zijn dus ook jaren dat we niet af hoeven te dekken (vogels vinden de bessen niet onaardig maar als er wat lekkerders in de buurt is kiezen ze daarvoor, dat idee hebben we 🙂 ).

De zwarte bes heeft soms ook bescherming nodig in het voorjaar: de struiken bloeien in april en een goede nachtvorst kan de bloemen beschadigen (en ervoor zorgen dat de oogst minder groot wordt). Let daarom tijdens de bloei goed op de weerberichten; als er nog een flinke nachtvorst komt is het raadzaam om in de namiddag of avond de planten te bedekken met bijvoorbeeld jute of dubbelgevouwen vliesdoek. In de ochtend kun je het doek dan weer verwijderen. Onder het doek is de temperatuur net enkele graden hoger dan erbuiten, en je beschermt de bloempjes op die manier wellicht net voldoende tegen de vorst.

 

SNOEIEN

Zoals gezegd bloeit de zwarte bes op het hout van vorige zomer. Dat betekent dat je dat hout dus vooral zo min mogelijk snoeit. Ouder hout snoei je dus vooral wel want daar zal niet veel oogst meer aankomen. Gelukkig is oud hout gemakkelijk te onderscheiden van het jonge hout: het oudere hout is donkerbruin, het jonge hout is lichtbruin.

Snoei in de winter, het liefst zelfs in de vroege winter, maar ik las ook ergens dat je zelfs ook na de oogst in juli/augustus al kunt snoeien (zoals bij appelbomen ook algemeen wordt aangenomen dat de winter geschikt is voor snoei terwijl dat eigenlijk ook al na de oogst mogelijk is). Zelf heb ik alleen in de winter gesnoeid en dat ging goed.

Elk jaar snoei je ongeveer een kwart van de oude donkergekleurde takken weg, en dat zo diep mogelijk in de struik. Uiteraard kun je ook ´lastige´ takken snoeien; die elkaar kruisen, naar binnen groeien, over je looppad uitsteken, etc.. Maar laat zoveel mogelijk jong hout intact; daar zal de bloei en oogst aan komen.

 

VERZORGING

Zorg rond de struiken voor een mulchlaag (dat hoeft natuurlijk niet maar het houdt vocht vast en houdt het onkruid tegen). Zelf gebruiken we er stro voor, dat van een manege in de buurt komt en dat werkt eigenlijk prima. Door die mulchlaag kun je niet altijd heel goed zien of er nog wel voldoende vocht in de bodem is, houd er rekening mee dat je in droge perioden regelmatig water geeft want zwarte bessen hebben voldoende vocht nodig. Zelfs op onze vochthoudende klei geven we regelmatig een slok water in de zomer.

 

OOGST / BEWAREN

Net als het oogsten van aalbessen is de oogst van zwarte bessen echt ouderwets handwerk; met emmer en schaar zul je elk trosje af moeten knippen. Aalbessen hebben een heel dun schilletje en zijn erg gevoelig voor scheuren en kneuzen. Daar heb je bij zwarte bessen veel minder last van: de bessen zijn groter en het schilletje is veel steviger. Oogst wel alleen de goed rijpe bessen want die zijn het lekkerst, laat trosjes waar nog donkerrode bessen aan zitten vooral nog een paar dagen hangen tot ook die de diep donker paarsblauwe kleur hebben.

De zwarte bessen blijven ook wat langer houdbaar dan aalbessen (2 tot 3 dagen), maar uiteraard blijft oogsten vlak voor de verwerking altijd het beste. Ook hier geldt weer; mocht je geen tijd hebben direct iets met de bessen te doen; vries ze dan in;
je kunt er dan later nog sap, saus, jam, gelei van maken. Zwarte bessen zijn zeer geschikt voor het maken van jam en gelei, omdat ze van nature veel pectine bevatten.

Op de foto zie je het koken van zwarte bessen en kruisbessen voor de inmaak van gelei, hieronder vind je een lijstje met inmaakrecepten met zwarte bessen.

Die pectine betekent dat je juist met het maken van zwarte bessenlikeur op moet passen; voeg bij het maken van likeur niet gelijk suiker toe aan de alcohol want dat kan zorgen voor het geleren van de bessen. Zelf maak ik zwarte bessenlikeur door de bessen 3 maanden op alcohol te zetten, met de gewenste kruiden. Dan zeven en dan pas de suiker erdoor mengen.

---

INMAAKRECEPTEN MET ZWARTE BESSEN:

• Gelei van zwarte bessen en appel
• Gelei van zwarte bessen met rode wijn en gember
• Gelei van zwarte bessen en sinaasappel
• Gelei van zwarte bessen, aalbessen en aardbeien