Wortel

Eerst even dit, mocht je internationale informatie/zaden/tips/foto’s zoeken over/van worteltjes:

• Synoniemen:     peen (zomerpeen, winterpeen)
• Latijnse naam:     Daucus carota
• Engelse naam:     Carrot
• Duitse naam:     Möhre
• Franse naam:     Carotte

Worteltjes zijn tweejarig. In het eerste jaar maakt ze de eetbare zachtzoetige wortel. Als je haar niet zou oogsten en ze de winter in de grond zou overleven, dan schiet ze in het volgende voorjaar door, maakt een bloeistengel, bloemen, vervolgens zaden en daarna sterft ze af.

Worteltjes zijn rauw (in salades of als gezonde snack) lekker, maar ook gekookt, gestoofd, in roerbakgerechten, soepen, etc.. Ook het loof van worteltjes is eetbaar, je ziet in restaurants soms worteltjes met nog wat van dat loof eraan, en ik heb wel eens een soort ‘pesto’ van het blad gemaakt.

Worteltjes zijn (zoals de meeste groenten 🙂 gezond, ze bevatten caroteen, en daaruit wordt vitamine A gemaakt.

TEELTWIJZEN

Als je een kas of platte bak hebt kun je in principe het hele jaar worteltjes telen, mits je in de juiste periodes zaait. Worteltjes kunnen zeker wel wat kou verdragen, de natte grond zorgt er in de winter sneller voor dat de wortelen rotten dan de vorst zelf.

Naast de bekende zomerworteltjes behoren natuurlijk de minstens zo bekende winterpenen tot deze groep.

Zomerworteltjes

Dit is de vroegste teelt en kan dus onder glas. Je kunt in de herfst of winter zaaien en met wat geluk zijn de worteltjes dan oogstbaar in april/mei; precies op tijd want dan gaan de tomaten en pepers de kas in. Zelf hebben we voor dat doel wel eens de ronde Parijse worteltjes gezaaid; omdat Parijse worteltjes maar klein en rond blijven is de teeltduur net iets korter en konden we ze half tot eind april oogsten/eten. Om die reden vinden we Parijse worteltjes ook heel geschikt als voorteelt of nateelt in de tuin, voor de zomerteelt gebruiken we juist liever de ‘gewone’ langwerpige worteltjes.

Wij zaaien zomerworteltjes graag vroeg; je kunt ze begin maart al buiten zaaien. Worteltjes kunnen heel goed wat kou verdragen en in het koele voorjaar zijn nog niet veel ziekten en plagen die schade aan kunnen richten. Bovendien kun je de worteltjes dan ook vrij vroeg oogsten waardoor je na de oogst in juni/juli nog veel keuze hebt in wat je als nateelt zou willen zaaien (bijvoorbeeld stamsperzieboontjes, bietjes, sla, kool, etc.).

Zelf zaaien we graag meerdere keren. Liever tussen maart en eind juli elke 6 weken een rijtje zaaien dan alles tegelijk Want zo kunnen we gespreid tussen juni en oktober telkens verse worteltjes worteltjes oogsten (van winterpenen oogsten we vervolgens in de herfst een kist vol, om te bewaren en in te vriezen.

Bij de laatste zaai is er wel meer kans op aantasting door de wortelvlieg: de wortelvlieg legt eitjes in de wortel en de larven die uitkomen vreten zich een weg naar buiten en zorgen daarbij voor donkere gangen/plekken in de wortel, rond die donkere gangen wordt de wortel snotterig zacht en eigenlijk wel oneetbaar (tenzij de plekjes zo klein zijn dat je het weg kunt snijden).

Winterpeen

Winterwortelen worden veel groter en dikker dan zomerworteltjes. Je zaait ze wat later (rond de maand april), en de teeltduur is veel langer (omdat de grotere en dikkere wortelen meer tijd nodig hebben om te groeien).

We oogsten winterpeen zelf zo rond september/oktober. En wanneer kun je winterpeen oogsten? Winterpeen zit wat dieper in de grond waardoor je niet goed kunt inschatten wanneer ze groot genoeg zijn voor de oogst. Wij oogsten gewoon een winterpeen wanneer we willen, want groot of klein; allemaal lekker. En is de winterpeen nog klein, dan laten we de rest nog een paar weken zitten.

Hier komt aantasting door de wortelvlieg wel wat meer voor bij winterpeen dan bij zomerworteltjes (omdat ze langer en juist in de zomer en nazomer in de grond zitten, denk ik).

RASSEN

Zomerwortelen zijn snelgroeiend, er zijn tegenwoordig veel rassen in de handel die allemaal hun eigen positieve kenmerken hebben. Voorbeelden zijn Juwarot (met extra hoog gehalte caroteen), Flyaway F1 (die meer resistent is tegen de wortelvlieg), Amsterdamse Bak (snelgroeiend), Chantenay (kortstompig van vorm en daardoor geschikt voor kleigrond), de ronde en snelgroeiende Parijse worteltjes, etc.. En dan zijn er natuurlijk nog de vrolijke kleurtjes zoals de gele Yellowstone, de paarse Cosmic Purple, de rode Atomic Red, etc.. Lees in catalogi de beschrijving en kies de worteltjes die geschikt zijn voor jouw grond of de periode waarin je wilt zaaien, of je favoriete vorm of kleur, er is tegenwoordig veel keuze!

Winterwortelen zijn juist trager en meer gestaag groeiende rassen van grote/dikke wortelen. In de winterwortelen is er wat minder keus dan bij de zomerworteltjes, Flakkeese maar ook Berlicumer zijn 2 heel bekende rassen. Daarnaast zijn er nog wat F1-hybriden die bijvoorbeeld een grotere opbrengst geven of beter bestand zijn tegen vorst.

Zelf kiezen we tegenwoordig vaak voor pillenzaad. Pillenzaad zie je zowel bij de zomerworteltjes als de winterwortelen en het betekent niets anders dan dat elk zaadje is ‘verpakt’ in een oplosbaar pilletje. Omdat elk zaadje dus behandeld wordt is pillenzaad altijd duurder dan ‘kale zaden’ van hetzelfde ras.

Voor zomerwortelen gebruiken eigenlijk zelden of nooit pillenzaad: zomerworteltjes zijn klein, we zaaien zo dun mogelijk en we oogsten de dikste worteltjes in de rij, de dunnere mogen dan nog blijven staan en verder groeien.

Van winterpeen gebruiken we juist wel graag pillenzaad: worteltjeszaad is heel klein, je zaait er snel te veel te dicht op elkaar van. Omdat je bij winterpeen, meer dan bij zomerworteltjes, wel een goede afstand moet houden (omdat elke winterpeen toch flink in omvang wordt). Zo kunnen we elk pilletje wat makkelijker en secuurder op elke 10 centimeter zaaien. Op deze manier zaai je zuinig en nooit te dicht op elkaar. Qua kwaliteit van de zaden is er geen verschil, we vinden het zelf gewoon prettig werken en hebben er die extra euro bij winterpeen graag voor over.

BODEM

Alle wortelen hebben een losse structuur nodig; en daar schort het hier op de vette klei nogal aan. Onze oplossing; de worteltjes in een verhoogde bak telen, en sinds we dat doen hebben we ook eindelijk eens rechte worteltjes in plaats van dit soort vormen (die wel heel vrolijk zijn maar tegelijkertijd is het een crime om ze te schrappen 🙂

Het liefst groeien wortelen op zand- of leemgrond, onze klei is dus eigenlijk te zwaar, te vet en te nat voor zomerworteltjes. Winterpeen lijkt het trouwens best goed naar de zin te hebben in onze zwaardere (en voedzamere) grond.

Op zanderige gronden schijnt er meer kans te zijn op aantasting door de wortelvlieg (dat weet ik natuurlijk niet uit eigen ervaring).

Op onze zware klei proberen we de structuur jaar in jaar uit te verbeteren door in de winter oude stalmest met veel stro, en compost  door de grond te werken. En dat helpt elk jaar een beetje beter. En zoals gezegd hebben we sinds kort een paar verhoogde bakken en telen we de worteltjes en winterpeen daarin, en dat werkt prima.

BEMESTING

Wortelen hebben niet veel voeding nodig. Wij geven (naast het al genoemde onderwerken van oude stalmest en compost) een week of 2 voor het zaaien een organische algemene moestuinvoeding met daarin vooral wat extra kali (de K in NPK), want wat extra kali zorgt voor de ontwikkeling en de smaak van het worteltje.

STANDPLAATS

Uien, sjalotten en knoflook zijn ook wortelgewassen en passen in de vruchtwisseling prima bij worteltjes. Daarnaast hebben ze dezelfde voedingsbehoeften (matige bemesting, geen verse mest, en wat extra kali). Maar daarnaast heeft de combinatie van worteltjes en ui/knoflook/sjalot nog 2 grote voordelen: uien, knofloken en sjalotten wortelen wat dieper, daardoor houdt het de grond voor de worteltjes iets luchtiger.

Maar het allerbelangrijkste: de wortelvlieg en de uienvlieg verdragen elkaar niet. Dus ui/sjalot/knoflook naast of bij worteltjes zorgt ervoor dat de kans op aantasting door de wortelvlieg bij de worteltjes kleiner is. En tegelijkertijd is dus ook de kans op  aantasting door de uienvlieg kleiner bij ui/knoflook/sjalot. Een win-win-combinatie dus 🙂 .

ZAAIEN

Worteltjes kun je niet voorzaaien, ze moet echt ter plaatse in rijtjes gezaaid worden. Omdat ze een penwortel maken zijn ze niet of nauwelijks te verplanten; ze gaan eerder dood, zijn gevoeliger voor plagen en ziekten, er kan een groeistilstand optreden en de kans op een oogst waarbij de wortelen zeer gevorkt zijn is groot. Afijn, na 30 jaar trouw te hebben geluisterd naar deze tip heb ik het toch eens geprobeerd, lees daarover verder onderaan dit hoofdstuk over zaaien.

Het zaad kiemt langzaam (ongeveer 3 weken tot soms wel een maand). Je kunt wortelzaad wel een paar dagen voorweken in vochtig zand; ze kiemt dan iets eerder.

Je kunt wat makkelijker dun zaaien als je het worteltjeszaad vermengt met wat zand. Het voordeel daarvan is dat je ook gelijk een markeringsstreep van je zaaisel hebt en dus weet waar de piepkleine zaailingen kiemen.

Zelf zaaien we eigenlijk gewoon in een rijtje, zonder voorweken (wel de zaden gemengd met wat zand want dat werkt wel handig en je zaait inderdaad ook dunner zo). We leggen de lange steel van de hark op de grond en drukken met onze voet de steel iets in de grond, je hebt dan een mooi lang recht 1 centimeter diepe geul. Daar zaaien we zo dun mogelijk in. We dekken het geultje dan af met wat zand.

Op de foto hieronder kun je dat zien, de stok gebruikte ik om een rechte zaaigeul mee in de grond te duwen, en het zand gaat na het zaaien in dezelfde rechte lijn over de zaden heen-

Zo zie je altijd waar je rijtje is en kun je makkelijk daarnaast het onkruid weghalen. Zeer regelmatig met een gieter met broes de zaaisels water geven helpt ook om eerder en beter te kiemen, hebben wij het idee.

Als je toch iets te dicht op elkaar gezaaid hebt dun dan zo vroeg mogelijk uit, zodat de wortelvlieg niet op de “worteltjesgeur” af komt. Zeker bij winterpeen is uitdunnen heel belangrijk (tenzij je pillenzaad gebruikt), want je wilt graag grote dikke winterwortelen en dan is er natuurlijk voldoende ruimte tussen de wortelen nodig.

En zo ziet een zaailing van een worteltje er dus uit, ongeveer 3 weken na het zaaien zie je heel kleine dunne zaailingen met 2 lange en smalle overhangende kiemblaadjes.

Zoals al eerder gemeld; pas op voor slakken, zij eten de blaadjes maar laten het ‘stammetje’ vaak staan; als je na een paar weken controleert en alleen ‘stokjes’ van een centimeter hoog ziet, dan weet je dat het slakken zijn geweest.

Edit 2023: en toch wilde ik het zelf eens proberen, worteltjes voorzaaien. Omdat ik eens 3 keer worteltjes opnieuw moest zaaien omdat ze telkens werden opgevreten door slakken. En dus waagde ik me in 2023 eens aan het voorzaaien van wortelen en pastinaken. Wel in een ‘deeproottrainer’ (een zaaitray met extra diepe vakjes zodat een penwortel er wat gemakkelijker in kan groeien). Met zeker een goede opbrengst van wortelen, helaas wat minder resultaat bij de pastinaken. Ik schreef er 2 blogs over, bij de start: Lekker puh. Met nog wat meer uitleg over hoe en wanneer ik ze zaaien en uitplantte. En een blog bij de oogst: Daarom dus. Het was hier toch zeker voor herhaling vatbaar (bijvoorbeeld in een jaar met extra veel slakken).

ZAAITABEL / OOGSTTIJD / PLANTAFSTAND:

VERZORGING

Geef in droge perioden regelmatig water, zeker tijdens het kiemen en de jonge groei. Voldoende vocht is heel belangrijk (en dan niet in kwantiteit maar in vaak genoeg water geven, eigenlijk wil je niet dat de zaaisels kletsnat zijn maar je wilt dat ze constant vochtig blijven).

Ook belangrijk; heel voorzichtig wieden zodat je geen jonge worteltjeszaailingen “nekt”.

OOGST

Duw een spitvork of riek naast de rij wortelen recht in de grond, schuin naar boven halen en met de hand trek je de wortelen dan aan het loof uit de grond. Wij slingeren ze vervolgens nog  even door het water in de regenton zodat ze de meeste klei eraf gespoeld is en de wortels wat schoner zijn. En draai vervolgens het loof van de wortelen af voor je de wortels mee naar huis neemt. In de winkel zie je bossen worteltjes bijna altijd met loof liggen; met zelfgeteelde worteltjes lukt dat eigenlijk zelden of nooit; het loof onttrekt vocht aan de worteltjes en al snel na de oogst worden ze dan wat zacht en dat is niet bevorderlijk voor de kwaliteit.

Als worteltjes nog klein zijn, en ze bijvoorbeeld in een verhoogde bak staan (in onze vette klei lukt het niet want dan zitten de worteltjes vaak te vast), dan oogsten we ook wel eens gewoon wat worteltjes die zichtbaar wat groter lijken. Zo kunnen we wat worteltjes oogsten voor in de sla of roerbak of wat dan ook, en het voordeel is dat de worteltjes ernaast gelijk wat meer ruimte krijgen om te groeien.

BEWAREN

Zomerworteltjes kun je (zonder loof dus) een paar dagen op een koele donkere plaats bewaren, maar eet ze liever natuurlijk zo vers mogelijk.

Winterpenen zijn ook vers het lekkerst, maar die kun je ook nog heel lang bewaren (een hele winter). Wij leggen ze zelf wel eens in een kistje, tussen lagen iets vochtig zand (niet te nat). En met een jute zak of deksel erop om te zorgen dat de wortelen donker liggen (want bij licht en de juiste temperatuur lopen de wortelen weer uit). In de schuur bewaren de wortelen zo best goed.

Maar makkelijker vind ik het ook om gewoon wortelen in te vriezen. Wij schrappen en wassen de wortelen en raspen of hakken de wortelen in de keukenmachine dan fijn tot grof (foto). We vriezen deze gehakte/geraspte wortel rauw in zakjes in. Handig voor in soepen, bouillons, pastasauzen, maar ook voor in een stamppot peen & uien, etc..

Zomerworteltjes vries ik ook in: rauw, schoongemaakt en meestal gehalveerd (vriest makkelijker in), in porties in diepvrieszakjes. Als we ze willen eten kook ik water, doe dan de nog bevroren worteltjes erbij, breng weer aan de kook en kook zolang nodig is (en dat hangt af van de grootte/dikte van de wortelen/stukken). Gaat ook best goed.

ZAADTEELT

Wortelen zijn kruisbestuivers, raszuiver zaad krijg je alleen als de planten wel 500 meter van andere bloeiende wortelrassen vandaan staan. Wortelen schijnen zelfs over kilometers ver te kunnen kruisen met de wilde peen die als onkruid in bermen groeit (met die mooie witte grote schermbloemen). Dat maakt het zelf oogsten van zaden erg lastig. En worteltjeszaden zijn in de winkel relatief goedkoop. Vandaar dat ik het zelf nog nooit heb geprobeerd.

Als je het toch eens wilt proberen; kort na de oogst van wortels in het najaar het loof in op 3 centimeter, bewaar ze vorstvrij in een kist met vochtig zand. Begin maart plant je de wortels weer uit, goed water geven. De planten worden circa een meter hoog en hebben een stok nodig om niet om te vallen. De planten bloeien vervolgens in hun tweede jaar in de vroege zomer. En in september zijn de zaden aan de planten rijp, oogst ze met de hele wortel eraan en laat ze een week of 3 goed drogen.

Tot slot: kijk vooral nog even op de receptenpagina voor recepten met worteltjes (of andere groenten, fruit of kruiden) of op de pagina met inmaakrecepten, voor bijvoorbeeld recepten van atjar, zoetzuur van wortelen of deze Engelse piccalilly: